Funkcjonowanie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w szkole specjalnej: metody wsparcia, edukacja i rola rodziny
Wstęp
Szkoła specjalna to środowisko edukacyjne, w którym dzieci z niepełnosprawnością intelektualną mają szansę rozwijać się w sposób dostosowany do swoich indywidualnych możliwości i potrzeb. Kluczowym elementem funkcjonowania ucznia w tym systemie jest nie tylko przemyślany dobór metod dydaktycznych i terapeutycznych, ale także aktywna współpraca z rodziną oraz wykorzystanie nowoczesnych narzędzi edukacyjnych. Partnerstwo między nauczycielami a rodzicami, poparte technologią i zgodnością z podstawą programową, zwiększa efektywność procesu kształcenia oraz wspiera rozwój samodzielności ucznia.
Wprowadzenie ucznia do systemu edukacyjnego
Rozpoczęcie nauki przez dziecko z niepełnosprawnością intelektualną w szkole specjalnej poprzedza kompleksowa diagnoza psychologiczno-pedagogiczna, przeprowadzana przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Na jej podstawie wydawane jest orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, które stanowi podstawę do opracowania Indywidualnego Programu Edukacyjno-Terapeutycznego (IPET). Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie organizowania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną mają prawo do specjalistycznego wsparcia, obejmującego m.in. zajęcia rewalidacyjne, terapię pedagogiczną, pomoc logopedyczną oraz wsparcie psychologiczne. Pomoc ta powinna być systematyczna, zorganizowana i dostosowana do indywidualnych potrzeb ucznia, co gwarantuje podejście inkluzyjne oraz zindywidualizowane.
Wielospecjalistyczna Ocena Poziomu Funkcjonowania Ucznia (OWOPFU)
Integralnym elementem procesu wspomagania rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną jest przeprowadzenie Wielospecjalistycznej Oceny Poziomu Funkcjonowania Ucznia (OWOPFU), której przeprowadzenie reguluje § 6 Rozporządzenia MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. Wielospecjalistyczna Ocena Poziomu Funkcjonowania Ucznia jest dokumentem diagnostycznym tworzonym przez zespół nauczycieli i specjalistów (psycholog, pedagog, logopeda, terapeuci), którzy znają dziecko i prowadzą z nim zajęcia. W proces ten włącza się również rodzic/opiekun dziecka. Celem OWOPFU jest:
- diagnoza potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia,
- określenie poziomu funkcjonowania w sferze poznawczej, emocjonalnej, społecznej, komunikacyjnej, motorycznej i sensorycznej,
- identyfikacja mocnych stron, zasobów i zainteresowań dziecka,
- analiza warunków środowiskowych (domowych i szkolnych),
- sformułowanie zaleceń dotyczących indywidualizacji nauczania i terapii.
Wielospecjalistyczna Ocena Poziomu Funkcjonowania Ucznia powinna być aktualizowana przynajmniej raz w roku lub częściej – jeśli zmieni się sytuacja dziecka. Jest to dokument wewnętrzny szkoły, stanowiący bazę wyjściową do tworzenia IPET i podejmowania trafnych decyzji edukacyjno-terapeutycznych.
Zgodność z podstawą programową
Kształcenie uczniów z niepełnosprawnością intelektualną odbywa się zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego, dostosowaną do ich możliwości rozwojowych i edukacyjnych. Obowiązują różne wersje podstawy programowej w zależności od stopnia niepełnosprawności:
- Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim – realizowana jest ogólna podstawa programowa, przy czym stosuje się dostosowane metody, tempo pracy i formy oceniania.
- Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym – obowiązuje specjalna podstawa programowa, skupiona na rozwijaniu funkcji społecznych, komunikacji, samoobsługi oraz przygotowania do samodzielnego życia.
Głównym celem edukacji specjalnej, niezależnie od poziomu funkcjonowania ucznia, jest rozwijanie jego potencjału, kompetencji społecznych, emocjonalnych i poznawczych oraz przygotowanie do możliwie niezależnego życia dorosłego.
Nowoczesne metody i technologie wspierające edukację
Szkoły specjalne stosują szeroki wachlarz metod wspierających rozwój uczniów:
- TEACCH – metoda oparta na strukturze, wizualizacji i przewidywalności środowiska edukacyjnego, wspierająca rozwój samodzielności i koncentracji.
- AAC (Augmentative and Alternative Communication) – komunikacja wspomagająca i alternatywna, obejmująca symbole PCS, piktogramy, komunikatory elektroniczne.
- PECS (Picture Exchange Communication System) – system wymiany obrazkowej rozwijający intencjonalne porozumiewanie się u dzieci niemówiących.
Technologie informacyjno-komunikacyjne (TIK)
Zgodnie z wytycznymi podstawy programowej, szkoły powinny integrować TIK w codziennej edukacji. Odpowiednio dobrane narzędzia cyfrowe zwiększają motywację, indywidualizują nauczanie i wspierają rozwój poznawczy oraz społeczny.
Przykłady TIK w edukacji specjalnej:
- tablice interaktywne – pomoc w pracy grupowej i ćwiczeniach percepcyjno-ruchowych,
- aplikacje komunikacyjne – np. LetMeTalk, CBoard,
- program mTalent – rekomendowane przez MEN narzędzie multimedialne do pracy z dziećmi ze SPE, obejmujące m.in. mowę, percepcję wzrokową i słuchową, logiczne myślenie, matematykę i czytanie. Program dostępny jest zarówno dla szkół, jak i rodziców.
Rola rodziców w edukacji dziecka z niepełnosprawnością intelektualną
Rodzice są kluczowymi partnerami szkoły i specjalistów. Ich zaangażowanie zwiększa efektywność procesu edukacyjnego i sprzyja kontynuacji wsparcia w domu.
Kluczowe obszary współpracy:
1. Udział w OWOPFU i IPET
Rodzice współuczestniczą w diagnozie potrzeb dziecka, dostarczają informacji o jego
funkcjonowaniu w domu, współtworzą cele edukacyjne i terapeutyczne oraz biorą udział w regularnych ewaluacjach.
2. Kontynuacja działań edukacyjnych w domu
Wspierają dziecko w odrabianiu zadań, utrwalaniu umiejętności i budowaniu samodzielności.
3. Wykorzystanie narzędzi cyfrowych – program mTalent
Rodzice mogą korzystać z mTalent w domu, co umożliwia im:
- codzienne wspieranie terapii,
- monitorowanie postępów,
- lepsze zrozumienie trudności dziecka – bez konieczności specjalistycznego przeszkolenia.
4. Udział w życiu szkoły
Rodzice uczestniczą w:
- konsultacjach indywidualnych,
- zebraniach zespołów IPET,
- spotkaniach integracyjnych,
- działaniach środowiskowych i warsztatach edukacyjnych.
Podsumowanie
Edukacja dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w szkole specjalnej to proces złożony, który wymaga zintegrowanego podejścia uwzględniającego indywidualne możliwości każdego ucznia. Kluczowymi elementami tego procesu są: Wielospecjalistyczna Ocena Poziomu Funkcjonowania Ucznia (OWOPFU) – jako fundament diagnozy i indywidualizacji pracy, IPET – jako dokument wyznaczający kierunek działań edukacyjno-terapeutycznych, nowoczesne metody i technologie, w tym mTalent, ścisłe partnerstwo z rodzicami – jako filar skutecznej edukacji i rozwoju dziecka. Tylko współdziałanie szkoły i rodziny, oparte na wzajemnym szacunku i zaangażowaniu, pozwala stworzyć środowisko, w którym dziecko może rozwijać się w sposób zrównoważony, podmiotowy i pełen wsparcia.
Przypisy:
- Rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia uczniów z niepełnosprawnościami (Dz.U. 2017 poz. 1578).
- Rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie organizowania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
- Podstawa programowa kształcenia ogólnego – MEN 2022.
- Mesibov, G., Shea, V., & Schopler, E. (2005). The TEACCH Approach to Autism Spectrum Disorders. Springer.
- Light, J., McNaughton, D. (2014). Communication Competence for Individuals who require AAC: From Research to Effective Practice. Plural Publishing.
- www.mtalent.pl – dostęp 2025.
Opracowanie: Karolina Niezgoda
Tekst można przeczytać także na portalu dla nauczycieli Pedagogika Specjalna:
https://pedagogika-specjalna.edu.pl/oligofrenopedagogika/funkcjonowanie-dzieci-z-niepelnosprawnoscia-intelektualna-w-szkole-specjalnej-metody-wsparcia-edukacja-i-rola-rodziny/
Dojrzewanie nastolatków
PORADY DLA RODZICÓW
DOJRZEWANIE NASTOLATKÓW – JAK POSTĘPOWAĆ?
Nastolatek jest istotą skomplikowaną. Nam dorosłym trudno jest zrozumieć jego dziwne zachowania. Wydają się nam one bezsensowne, przesadzone, bezzasadne.
Należy jednak pamietać, że przyczyny tych zachowań często mają swoje obiektywne źródła w procesach biochemicznych, które zachodzą w organizmach nastolatków w okresie dojrzewania.
Wynikiem tych przemian są różne stany psychiczne i emocjonalne: od pobudzenia przez rozdrażnienie, przygnębienie, smutek, aż po lęki i depresję. Nastroje te pojawiają się i znikają bez wyraźnych powodów.
Jeżeli będziemy brać wszystko, co młodzież mówi i robi całkiem serio, niechybnie uwikłamy się w konflikty i złe emocje. Zaczniemy się na siebie obrażać, a nawet walczyć. Zdarza się, że czasami wpadniemy w tę pułapkę.
JAK REAGOWAĆ NA ZACHOWANIA NASTOLATKÓW?
- Na co należy zwracać uwagę, aby wspólnie przetwać ten trudny okres?
- Jak budować stosunki między rodzicami i dorastającymi dziećmi?
Generalnie zachowanie spokoju, cierpliwości i dystansu jest w tym okresie bardzo ważne.
Nie można obrażać się na dziecko za niedojrzałe poglądy i reakcje.
Wyrozumiałość i stałość rodziców tworzy mocny grunt dla utrzymania pozytywnych więzi i zachowania kontaktu.
W wychowaniu nastolatka warto zwrócić uwagę na cztery obszary:
- KONTAKT, UCZUCIA, DOCENIANIE, GRANICE.
KONTAKT
Kiedy dziecko jest w wieku dojrzewania, bardzo ważne jest dbanie o utrzymywanie z nim kontaktu. Szukajmy okazji, aby pobyć z nim razem.
Wspólna praca, zakupy, majsterkowanie, zajęcia w ogródku, gotowanie, pieczenie są świetną okazją do podtrzymywania więzi z dorastającym dzieckiem.
W rozmowach należy zachować wiele taktu i delikatności. Często ważniejszy będzie czas spędzony razem, sam kontakt niż drażliwe dyskusje. Doceńmy te chwile obcowania ze sobą. Czasami wystarczy być, słowa nie są potrzebne, żeby spędzić czas ze sobą (słowa bywają główną przyczyną nieporozumień).
UCZUCIA
Nastolatek potrzebuje dużo czułości, chociaż jej się wstydzi, bo uważa, że jest już dorosły.
Dobrze byłoby poszukać nowych form okazywania uczuć i miłości swoim dorastającym dzieciom.
Warto nauczyć się mówić o uczuciach np. ,,nawet nie wiesz, jak się cieszę, że będziemy razem to robić", ,,lubię chodzić z tobą na zakupy", ,,jest mi miło, że chciałeś za mną porozmawiać", ,,widzę, że jesteś bardzo zasmucony, zdenerwowany – co się stało? Czy mogę jakoś pomóc".
Warto także choć raz dziennie przygarnąć ramieniem, przytulić dziecko. Można też zrobić masaż pleców, budząc pogłaskać po ramionach. Każdy, nasze dziecko też ma potrzebę CZUŁOŚCI, bliskości. Miejmy cierpliwość do jego stanów emocjonalnych. To jemu jest trudniej niż nam.
DOCENIANIE
Spróbujmy wyrobić sobie nawyk doceniania i dowartościowywania naszych dzieci. Szczególnie w okresie dojrzewania będzie to odgrywało ważną rolę w kształtowaniu się ich pozytywnego myślenia o sobie.
Dzieci w tym wieku bardzo potrzebują komplementów, pochwał, pozytywnych wzmocnień. Nie popadajmy w pułapkę prównywania do innych, krytykowania – słowa ranią najmocniej. Zrezygnujmy z rozmów w stylu ,,ja w twoim wieku", ,,w moich czasach" nic nie dają, a tylko nasilają konflikt pokoleń.
GRANICE
Jako rodzice musimy dbać o granice właściwego zachowania, aby były przestrzegane na co dzień.
Ustalanie norm i zasad we własnym domu to prawo rodziców. Dopóki dziecko jest na utrzymaniu rodziców, ma obowiązek szanować i respektować ustalenia rodziców odnoszące się do obowiązków dzieci, czasu powrotu do domu, reguł życia rodzinnego.
Nieprzestrzeganie ustalonych reguł przez dziecko powinno wiązać się z określonymi konsekwencjami.
Nie unikajmy swych opinii, nie rezygnujmy ze swojego zdania, nawet, gdy to nie przynosi rezultatu. W przyszłości dzieci mogą mieć słuszne pretensje ,,dlaczego mi tego nie zabroniliście", ,,dlaczego mi tego nie wytłumaczyliście", ,,to przecież wy byliście wtedy dorośli, mieliście większe doświadczenie, mogliście mi zabronić".
Bycie dobrym rodzicem często polega na trudnych rozmowach, podejmowaniu niepopularnych decyzji.
Pamietajmy też, że trzeba stawiać dziecku wymagania i egzekwować je, tylko tak nauczymy odpowiedzialności, poczucia obowiązku.
I oczywiście przykład ,,idzie z góry", czyli jeśli wymagamy czegoś od dziecka pokażmy mu, że wymagamy także od siebie.
Źródło: Ogólnopolski program profilaktyczny ,,Spójrz inaczej".
„AUTYZM OD WEWNĄTRZ PORADNIK” Hilde De Clercq
Jest to książka, która w jasny i prosty sposób opisuje całościowy charakter autyzmu. Skierowana jest zarówno do zawodowych trenerów, jak i rodziców osób ze spektrum autyzmu. Autorka podkreśla, że autyzm należy starać się zrozumieć od wewnątrz, spróbować zobaczyć świat oczami osoby autystycznej. Podkreśla, że największym wyzwaniem, stojącym przed osobami pragnącymi pomóc osobom z autyzmem, jest nauczenie się ich sposobu myślenia… i Hilde w swojej książce tego dokonuje – pokazuje nam jak myślą osoby w spektrum autyzmu, jak przetwarzają informację. Rodzi się wiec pytanie - dlaczego Hilde tak dobrze rozumie autyzm? Bo jest osobą od wielu lat zawodowo związaną z Centrum Szkolenia o Autyzmie i jednocześnie jest matką dziecka autystycznego. Ta sytuacja umożliwia jej widzenie autyzmu z obu perspektyw jednocześnie. Dzięki temu w pozycji tej możemy znaleźć odpowiedzi na wiele nurtujących pytań oraz rozwiązania wielu problemów.
Agnieszka Reczyńska
„Dobre chwile z naszym dzieckiem” Hanna Olechnowicz
Książka przedstawia konkretne propozycje zabaw, które pomagają nawiązać lepszy kontakt z dzieckiem, a zarazem wspomagają kształtowanie jego charakteru. Autorka książki Hanna Olechnowicz, wybitny psycholog kliniczny, nazywa je „zabawami leczącymi”, które wyzwalają „apetyt na rozwój”. Opisane zabawy ułatwiają dziecku przezwyciężenie lęków i zahamowań, a tym samym ułatwiają dziecku uzyskanie dobrostanu i „rozwinąć skrzydła”, by mogło w pełni korzystać ze swoich wrodzonych możliwości. Przedstawione propozycje zabaw adresowane są wprawdzie do młodszych dzieci, jednak podane przepisy można modyfikować dla nieco starszych dzieci. Gorąco polecam !!!!
Felicyta Krawczyk
